Πολιτισμική ποικιλότητα

Οι διαφορετικές ανθρώπινες γλώσσες, θρησκευτικές αντιλήψεις, κατευθύνσεις καλλιτεχνικής έκφρασης, παραγωγικές πρακτικές, διατροφικές συνήθειες, επιλογές κοινωνικής οργάνωσης και ιεράρχησης συλλογικών αξιών συνιστούν μερικές μόνο όψεις της πολιτισμικής ποικιλίας των ανθρώπινων πληθυσμών. Μιας ποικιλίας που διαμορφώθηκε και εξακολουθεί να διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τους φυσικούς πόρους, έμβιους και άβιους, μιας ποικιλίας που επιδρά παράλληλα στους εν λόγω πόρους καθορίζοντας συχνά τη διαχρονική τους εξέλιξη.

Η σχέση ανάμεσα στην πολιτισμική έκφραση των ανθρώπινων κοινωνιών και στη βιοποικιλότητα είναι προφανής. Η βιοποικιλότητα συνιστά τον απαραίτητο πόρο όχι μόνο για την επιβίωση του ανθρώπου αλλά και για την πνευματική του εξέλιξη και την πολιτισμική ανάπτυξη των κοινωνιών του. Οι επιστήμες και οι τέχνες εμπνέονται από την ποικιλία της φύσης και αξιοποιούν την υλική της υπόσταση. Τα φυτά, τα ζώα, τα τοπία συμμετέχουν στις παραδόσεις μας, στην ποίηση, στη μουσική, στους θρύλους, στις θρησκευτικές τελετουργίες, στις γιορτές, στις διακοσμητικές πρακτικές. Οι πνευματικές αναζητήσεις των ανθρώπων γεννιούνται μέσα από την ποικιλία της ζωής ενώ παράλληλα και πέρα από πηγή έμπνευσης, η διερεύνηση αυτής της ποικιλίας προσφέρει απαντήσεις σε μερικά από τα πιο ουσιώδη και διαχρονικά ερωτήματά μας.

Προσεγγίζοντας τους παράγοντες που διαφοροποιούν τα πολιτισμικά γνωρίσματα των ανθρώπινων κοινωνιών και την αξία της ποικιλίας που συνθέτουν, αναδεικνύονται ευδιάκριτες συσχετίσεις με τις «αιτίες» και την αξία της βιολογικής ποικιλίας. Όπως και οι γενετικές διαφορές ανάμεσα στα άτομα ενός πληθυσμού ή και οι αντίστοιχες ανάμεσα στους πληθυσμούς του ίδιου είδους, τα χαρακτηριστικά ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών, η πολιτισμική τους ταυτότητα, μπορούν να θεωρηθούν ως «απαντήσεις» σε προβλήματα επιβίωσης, ως εκούσιες προσαρμογές των ανθρώπινων πληθυσμών στο εκάστοτε περιβάλλον τους και στις εξελικτικές του αλλαγές.

Ορισμένα πολιτισμικά γνωρίσματα αποτυπώνουν παράλληλα ιδιαιτερότητες της γενετικής ταυτότητας των πληθυσμών που τα εκδηλώνουν. Κάποιοι λαοί της Ασίας χαρακτηρίζονται από γενετική αδυναμία πέψης της λακτόζης, σακχάρου του γάλακτος. Η εκμετάλλευση του γάλακτος και των προϊόντων του δεν συγκαταλέγονται στις παραδοσιακές παραγωγικές πρακτικές.

Αναζητώντας αναλογίες ανάμεσα στην πολιτισμική και βιολογική εξέλιξη, οι πολιτισμικοί νεωτερισμοί μπορούν να προσομοιάζουν των γενετικών μεταλλάξεων, εμφανίζονται μια δεδομένη χρονική περίοδο, «αξιολογούνται» βάσει των προσαρμοστικών πλεονεκτημάτων που παρέχουν και ανάλογα υιοθετούνται ή απορρίπτονται από τις κοινωνίες. Σε αντιστοιχία και πάλι με τη γενετική ταυτότητα των φυσικών πληθυσμών, οι ανθρώπινοι πολιτισμοί δεν συνιστούν οντότητες σταθερές στο χρόνο. Αλλοιώνονται ενσωματώνοντας αλλότριες επιρροές, διαφοροποιούνται διασταυρούμενοι και επαναξιολογούνται κάθε φορά που το περιβάλλον ανάπτυξής τους μεταβάλλεται.

Πολιτισμικά γνωρίσματα με ευνοϊκές επιδράσεις στα άτομα και στις κοινωνίες που τα εκδηλώνουν διαδίδονται με ρυθμούς ενδεικτικούς της αξίας τους συμβάλλοντας συχνά στην αριθμητική αύξηση των φορέων τους, επιδρώντας τελικά στη βιολογική εξέλιξη των πληθυσμών τους. Η «γεωργική επανάσταση», ένα πολιτισμικό επίτευγμα ανθρώπινων ομάδων που έζησαν 10.000-12.000 περίπου χρόνια πριν από σήμερα, σηματοδότησε τη μετάβαση από το νομαδικό τρόπο ζωής στη μόνιμη ή ημιμόνιμη εγκατάσταση σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα συντείνοντας στην πληθυσμιακή τους αύξηση με ρυθμό ταχύτερο από αυτόν των σύγχρονων τους κυνηγών - τροφοσυλλεκτών.

Ωστόσο οι μηχανισμοί της πολιτισμικής και βιολογικής εξέλιξης δεν ταυτίζονται. Η πολιτισμική εξέλιξη ακολουθεί λαμαρκιανά πρότυπα (Λαμαρκισμός: θεωρία που υποστηρίζει την κληρονόμηση επίκτητων χαρακτηριστικών). Τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα και οποιαδήποτε άλλη μορφή καινοτομίας μιας γενιάς μπορούν να μεταβιβάζονται τόσο οριζόντια, σε ομάδες ατόμων της ίδιας γενιάς όσο και κάθετα, σε μεταγενέστερες γενιές, σε βιολογικούς απογόνους ή μη. Συνεπώς οι πολιτισμικές εξελίξεις μπορούν να είναι ταχύτερες των βιολογικών και σαρωτικές αλλαγές στην ταυτότητα μιας κοινωνίας ενδέχεται να παρατηρηθούν στο διάστημα μιας και μόνο γενιάς.

Περισσότερα από 200 εκατομμύρια ιθαγενών ζουν σε περιοχές με σημαντική βιοποικιλότητα. Τα πολιτισμικά γνωρίσματα και τα πρότυπα οικονομικής ανάπτυξης που διαμόρφωσαν διαχρονικά οι απομονωμένες κοινωνίες τους είναι τις περισσότερες φορές μοναδικά. Στις μέρες μας ιδιαίτερα λειτουργικές πρακτικές διαχείρισης φυσικών πόρων κινδυνεύουν να χαθούν καθώς ομάδες ιθαγενών ενσωματώνονται σε ισχυρότερες πληθυσμιακά και οικονομικά κοινωνίες και υιοθετούν τον περισσότερο σύγχρονο και διαδεδομένο πολιτισμό τους.

Για κάθε γλώσσα, για κάθε παράδοση, για κάθε πρακτική παραγωγής, για κάθε τέχνη και τεχνική που χάνεται, χάνεται ωστόσο ένα πολύτιμο σύνολο κεκτημένων γνώσεων και κοινωνικών εμπειριών, μια κληρονομιά που θα μπορούσε αναμφίβολα να συμβάλλει στην εξεύρεση βιώσιμων δρόμων ανάπτυξης στο παρόν και στο μέλλον. Η διάσωση της πολιτισμικής ποικιλίας αναγνωρίζεται σήμερα ως κρίσιμης σημασίας συνιστώσα των διεθνών στρατηγικών για την ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας.

• Ζούμε... μια πρωτοφανή «σφαγή» των γλωσσών του κόσμου
• Κλικ-κλακ: Η πρώτη ανθρώπινη γλώσσα;
• Πώς γεννήθηκε η γλώσσα
• Η βιολογική διάσταση της γλώσσας
• Οι δέκα πρώτες γλώσσες του μέλλοντος
• "Γκαβαγκάι!"