Στα ίχνη της ελληνικής αρκούδας

Στα πόδια της... καφέ αρκούδας μαίνονται θύελλες. Οι κάτοικοι ορεινών χωριών στην Πίνδο ή τη Ροδόπη συγκρούστηκαν πολλές φορές ανοιχτά με τους ερευνητές - μέλη της περιβαλλοντικής οργάνωσης "Αρκτούρος", που ασχολείται από το 1992 με την προστασία της αρκούδας. Σε πολλές περιπτώσεις πείστηκαν πως η συνύπαρξη έχει οφέλη και για τους ίδιους. Σε άλλες οι συζητήσεις διεξάγονται ακόμη, συχνά σε πολύ έντονους τόνους.
Ακούν ξανά και ξανά την ίδια ιστορία. Πως είναι υπεύθυνοι για τις ζημιές που προκαλεί π αρκούδα σε μελίσσια ή σε ορεινές καλλιέργειες, πως φταίνε αυτοί ακόμη και για τις σπάνιες επιθέσεις των ζώων σε ανθρώπους. Πως "απελευθερώνουν αρκούδες κοντά στα χωριά", πως "νοιάζονται για τα ζώα, όχι όμως για τους ανθρώπους". Οι ερευνητές του "Αρκτούρου", της περιβαλλοντικής εταιρείας που έχει στόχο τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος και εδρεύει στη Θεσσαλονίκη, απαντούν με στοιχεία σε καθεμία από τις κατηγορίες αυτές. Σε πολλές περιπτώσεις έχουν βρεθεί αμυνόμενοι σε κατά τόπους νομαρχιακά ή κοινοτικά συμβούλια, σε καφενεία ή πλατείες ορεινών χωριών και πάντα εξηγούν πως δεν τους ενδιαφέρει να υπάρξει μονομερής, προστασία τπς αρκούδας, αλλά "αμοιβαίο όφελος και της άγριας ζωής και των κατοίκων". Ο κ. Σπύρος Ψαρούδας, υπεύθυνος προγραμμάτων του "Αρκτούρου", ο οποίος ασχολείται με τις αποζημιώσεις σε κτηνοτρόφους και καλλιεργητές για περισσότερο από δέκα χρόνια, εξηγεί πως "το ζητούμενο είναι η αρκούδα να αποδειχτεί κεφάλαιο για την οικονομία των ορεινών περιοχών. Αναζητάμε τρόπους να συνυπάρξουν οι άνθρωποι με την άγρια ζωή. Η Ελλάδα φιλοξενεί το μεγαλύτερο πληθυσμό αρκούδας μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αυτό είναι στοιχείο που μπορεί να αξιοποιηθεί για να τονώσει τόσο την οικονομία όσο και την καθημερινή ζωή σε πολλές ορεινές κοινότητες της χώρας μας".

Είναι γεγονός πως ο ελληνικός πληθυσμός της καφέ αρκούδας έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Η πρώτη συστηματική καταμέτρηση του πληθυσμού της τις χρονιές 1994 και 1995 έδειξε πως ζούσαν 120-130 ζώα σε ολόκληρη την οροσειρά της Πίνδου, στην Πρέσπα, στα Ζαγόρια, στα Τρίκαλα, στην Καρδίτσα, στο νομό Ευρυτανίας και στην oρειvή Ροδόπη. Η δεύτερη καταμέτρηση έγινε το χρονικό διάστημα 1997-1999 και έδειξε πως υπάρχουν 150-165 ζώα. "Η τάση αύξησης του πλπθυσμού της αρκούδας είναι γενικότερη και αφορά σε ολόκληρη την ορεινή Ευρώπη. Θα ήταν όμως αστείο να λέγαμε πως αυτό είναι αποτέλεσμα της δουλειάς του Άρκτούρου", σημειώνει ο κ. Ψαρούδας. "Ο πληθυσμός των ζώων αυξήθηκε κυρίως επειδή τα τελευταία χρόνια οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τις ορεινές περιοχές, η κτηνοτροφία από νομαδική γίνεται σταβλισμένη και επομένως δίνεται περισσότερος χώρος στην αρκούδα για να αυξήσει τον πληθυσμό της".


Σύμφωνα με τον βιολόγο κ. Γιώργο Μερτζάνη, κάποιες χρονιές η αρκούδα βρήκε ευνοϊκές τις συγκυρίες: βρήκε τροφή σε αφθονία και πιο ευαισθητοποιημένους απέναντί της κατοίκους. "Σ' αυτό που βοήθησαν τα προγράμματα του "Άρκτούρου" ήταν στο να περιοριστεί το φαινόμενο να σκοτώνονται αρκούδες ως θηράματα ή ως τρόπαια από λαθροκυνηγούς ή από ανθρώπους πληρωμένους από αρκουδιάρηδες". Στην γκρίνια των τελευταίων μηνών που θέλει την αρκούδα υπεύθυνη για ακόμη περισσότερες ζημιές σε μελίσσια, κοπάδια και καλλιέργειες, τα στοιχεία από τον Οργανισμό Γεωργικών Ασφαλίσεων (ΕΛΓΑ), ο οποίος είναι υπεύθυνος για τις σχετικές αποζημιώσεις, δεν δείχνουν αύξηση των κρουσμάτων. Συγκεκριμένα, σ' ό,τι αφορά στην αξία των ζημιών στο ζωικό κεφάλαιο, η αρκούδα έχει την ευθύνη για το 1,74% του συνόλου των αποζημιώσεων. Με πραγματικά στοιχεία (για το 1998, τα οποία όμως δεν μεταβάλλονται ιδιαίτερα χρόνο με το χρόνο), αυτό σημαίνει πως ο ΕΛΓΑ πλήρωσε 22 εκατομμύρια δραχμές για ζημιές σε κτηνοτροφικές μονάδες τις οποίες προκάλεσαν αρκούδες, ενώ το σύνολο των αποζημιώσεων ήταν της τάξεως του ενός δισεκατομμυρίου, διακοσίων εξήντα τεσσάρων εκατομμυρίων δραχμών. Την ίδια χρονιά, η αρκούδα προκάλεσε ζημιές αξίας τεσσάρων εκατομμυρίων δραχμών στη φυτική παραγωγή, ενώ το σύνολο των αποζημιώσεων ξεπέρασε τα 57 δισ.

Γύρω από την αρκούδα, όμως, δεν μαίνονται μόνο πόλεμοι και καβγάδες. Υπάρχουν περιοχές όπου η συνεργασία μεταξύ των "οικολόγων" και των "ντόπιων" έχει φτάσει σε αξιοζήλευτα καλά επίπεδα. Για παράδειγμα, στην περιοχή του Νυμφαίου Αετού στο νομό Φλώρινας, όπου λειτουργεί το Κέντρο Πληροφόρησης για την Αρκούδα και όπου φιλοξενούνται πρώπν αρκούδες χορεύτριες. "Εκεί υπήρξε έντονο οικοτουριστικό ενδιαφέρον, ένα ρεύμα επισκεπτών που έφερε οικονομικά οφέλη και έπεισε τους κατοίκους που τα πρώτα χρόνια, το 1993 και το 1994, αντιδρούσαν πολύ έντονα". Αντίστοιχα καλή συνεργασία με τους ερευνητές του "Αρκτούρου" έχουν οι κάτοικοι στο Νεστόριο και στο Παρανέστι στη Ροδόπη.

"Υπάρχουν βέβαια και άλλες περιοχές όπου ακόμη συναντάμε αντιδράσεις, επιφυλάξεις, φοβία και δυσπιστία από πλευράς των κατοίκων". Το κλίμα αυτό ο κ. Ψαρούδας ευελπιστεί πως θα αλλάξουν οι νέες επιδοτήσεις που εγκρίθηκαν να δοθούν από το Γ' Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και αφορούν στην απόκτηση ηλεκτροφόρων περιφράξεων, στην απόκτηση ελλπνικού ποιμενικού σκύλου και επιδοτήσεις για καλλιέργεια κάποιων χωραφιών, προκειμένου να υπάρξει τροφή για την άγρια ζωή.

Στα Βαλκάνια οι αρκούδες αποφεύγουν τους ανθρώπους

Μόλις την περασμένη Τρίτη, ο 74χρονος κτηνοτρόφος Γιώργος Μίχος από το Σπήλαιο Γρεβενών πάλεψε με μια αρκούδα για να προστατεύσει το κοπάδι του. Κατάφερε να τοποθετήσει μια πέτρα στο στόμα της, το ζώο ετράπη σε φυγή, ενώ ο ίδιος μεταφέρθηκε στο Γενικό Νοσοκομείο Γρεβενών ελαφρά τραυματισμένος. Ένα πολύ πιο βίαιο περιστατικό συνέβη πέρυσι την άνοιξη στο Ανήλιο Μετσόβου, όπου πιθανολογείται πως θύτης ήταν μια αρκούδα. Θύμα, μια γυναίκα κτηνοτρόφος ηλικίας περίπου 50 ετών, που επισκέφτηκε το μαντρί της και βρέθηκε νεκρή μπροστά στην ανοιχτή πόρτα. Ο ιατροδικαστής έκανε λόγο για ακαριαίο πλήγμα από αιχμηρό αντικείμενο, κατά πάσα πιθανότητα από νύχια ζώου. Οι επιθέσεις αρκούδας σε άνθρωπο είναι πολύ συχνές στη Βόρειο Αμερική, αλλά εξαιρετικά σπάνιες στα Βαλκάνια. Όπως εξηγεί ο κ. Σπύρος Ψαρούδας από τον "Αρκτούρο", "τους τρεις αιώνες που ζει n καφέ αρκούδα στη Β. Αμερική δεν έχει προσαρμοστεί ώστε να αναγνωρίζει τον άνθρωπο ως το κυρίαρχο θπλαστικό στο χώρο όπου ζει. Βρίσκεται μονίμως σε ανταγωνισμό μαζί του, έτσι οι επιθέσεις εκεί είναι συχνές. Στα Βαλκάνια όμως, όπου οι πρακτικές της ορεινής γεωργίας εξακολουθούν εδώ και χιλιάδες χρόνια, n καφέ αρκούδα προσαρμόστηκε στους όρους της συμβίωσης. Κάθε νέο αρκουδάκι εκπαιδεύεται από τη μητέρα του για το πώς να αποφεύγει τον άνθρωπο. Στα Βαλκάνια, άνθρωποι και αρκούδες έχουν... σαφώς ορισμένη επικράτεια και τα σύνορα τηρούνται με σεβασμό. Βέβαια, αν κάποιος στριμώξει το ζώο, αν το τρομάξει, τότε μπορεί πράγματι να γίνει επικίνδυνο".

Ποια είναι η καφέ αρκούδα (Ursus arctos)

Στην Ελλάδα αποτελεί είδος υπό εξαφάνιση, αν και σε αρκετές περιοχές ο πληθυσμός της έχει ξαναβρεί μια ισορροπία. Στις οροσειρές της Πίνδου και της Ροδόπης ζουν περισσότερες από 160 αρκούδες. Καθώς δεν έχει φυσικούς εχθρούς κινδυνεύει μόνο από τον άνθρωπο, από δραστηριότητές του που είτε μειώνουν άμεσα τον πληθυσμό της (κυνήγι) είτε καταστρέφουν το φυσικό χώρο που είναι απαραίτητoς για την επιβίωσή της. Είναι το πιο μεγάλο θηλαστικό της Ευρώπης (από αυτά που ζουν στην ξηρά), όμως εξαιρετικά ευάλωτο. Το ύψος της μπορεί να είναι από 1,70 έως 2 μέτρα και το βάρος της κυμαίνεται από 60 έως 250 κιλά, ανάλογα με το φύλο και την εποχή του έτους. Σε φυσιολογικές συνθήκες ζει περίπου 25 χρόνια. Είναι ζώο παμφάγο. Αναζητά ζωικές πρωτεΐνες στη διατροφή του, όμως με... οικονομία. Συνήθως σκοτώνει 1-2 ζώα, όμως δεν καταναλώνει ολόκληρη την τροφή. Μέρος της το θάβει, για να το ξαναβρεί μετά από καιρό. Η θηλυκή αρκούδα γεννά το χειμώνα, κάθε δύο ή τρία χρόνια, από ένα έως δύο και σπανιότερα τρία μικρά. Τα νεογέννητα αρκουδάκια είναι τυφλά και γυμνά και ζυγίζουν μόλις 200-300 γραμμάρια. Εάν χάσουν τη μητέρα τους σ' αυτό το στάδιο της ζωής τους πεθαίνουν σε διάστημα 15-20 λεπτών. Οι πιθανότητες να επιβιώσουν τα μικρά αρκουδάκια τον πρώτο χρόνο της ζωής τους είναι μόλις 50%.

Η αρκούδα δείκτης για το οικοσύστημα

"Η προστασία της ισοδυναμεί με την προστασία ολόκληρου του βιότοπού της", τονίζει ο Γιώργος Μερτζάνης, βιολόγος και ιδρυτικό μέλος του "Αρκτούρου". Σύγχρονες επιστημονικές μέθοδοι έχουν προσφέρει στους ερευνητές γνώση που αφορά όχι μόνο στον αριθμό των αρκούδων που ζουν στην Ελλάδα, αλλά και σε λεπτομέρειες για τη βιολογία και τις συνήθειές τους. "Μάθαμε", λέει ο κ. Μερτζάνης, "πως η διάρκεια του χειμέριου ύπνου είναι 95 ημέρες, μάθαμε επίσης πολλά για τους τόπους και την έκταση μέσα στην οποία συνήθως κινείται. Μια ενήλικη αρκούδα με τα μικρά της κινείται σε έκταση άνω των 400.000 στρεμμάτων μέσα σε ένα χρόνο. Και ακολουθεί συγκεκριμένη στρατηγική. Ανάλογα με την εποχή, επιλέγει διαφορετικά αλλά πολύ συγκεκριμένα σημεία: αυτά που της προσφέρουν τροφή, ασφάλεια ή μεγαλύτερη ησυχία".

Εφημερίδα "ΤΑ ΝΕΑ" - "ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ"
της Λαμπρινής Σταμάτη
Φωτογραφίες: Αρχείο Αρκτούρου
18 Οκτωβρίου 2003